Είναι ενοχή μια φωνή της συνείδησής μας; Ναι, μπορείτε μάλλον να το πείτε. Η συνείδηση δεν είναι εγγενής στον άνθρωπο από τη γέννησή του, ανατρέφεται. Και όσο περισσότερο μεγαλώνει η συνείδηση σε έναν άνθρωπο, τόσο πιο έντονα αισθάνεται την ενοχή του ακόμη και για κάτι που στην πραγματικότητα δεν είναι δικό του λάθος, αλλά με το οποίο θα μπορούσε να εξουδετερώσει.
Η συνείδηση είναι η βάση της ανθρώπινης ύπαρξης στην κοινωνία. Αλλά τι εξηγεί το αρνητικό νόημα που πολλοί άνθρωποι δίνουν στην ενοχή; Προφανώς, με τη συμβατική σοφία συγχέονται δύο έννοιες: ενοχή ως φωνή συνείδησης και νευρωτική ενοχή, φανταστική, η εξιλέωση της οποίας είναι αδύνατη, αλλά που, παρά ταύτα, βασανίζει ένα άτομο και τον αναγκάζει να εκτελεί πράξεις που υπερβαίνουν τον κανόνα. Όπως πολλές περιοχές της ανθρώπινης ψυχής: η αγάπη, ο πατριωτισμός, η δημιουργικότητα, η συνείδηση και, κατά συνέπεια, η ενοχή μπορεί να υπάρχει τόσο σε μια αρμονική, γεμάτη, και σε μια διαστρεβλωμένη, παθολογική μορφή. Και στην τελευταία περίπτωση, η ενοχή, κατά κανόνα, αποδεικνύεται ότι δεν προέρχεται από την παραβίαση των προσωπικών του προτύπων από τον άνθρωπο, αλλά επιβλήθηκε από το εξωτερικό - από κακή εκπαίδευση, ιστορικά διαμορφωμένη κοινή γνώμη, εσφαλμένη ιδεολογία.
Στην νευρωτική μορφή της ενοχής πρέπει να αποδοθεί η «αμαρτωλότητα» κάθε προσώπου, που κηρύσσεται από όλες σχεδόν τις θρησκείες. Παρά τις αναπτυγμένες τελετουργίες και την ηθική αυτοπεποίθηση, για πολλούς θρησκευτικούς ανθρώπους, για διάφορους λόγους, η επιθυμία για προσωπική σωτηρία γίνεται υπερτροφική - και εδώ η εξιλέωση, οι αμαρτίες, η αυτοπεριοχή και ακόμη και η αυτοκαταστροφή χρησιμοποιούνται για την εξόντωση των αμαρτιών. Η ενοχή που αποκτήθηκε από ένα παιδί που υποβλήθηκε σε σωματική τιμωρία ("αν μου κτυπήσει σημαίνει ότι είμαι κακός") μπορεί στη συνέχεια να βρει έκφραση σε επιθετικότητα, σε αντικοινωνική συμπεριφορά. Τα θύματα σεξουαλικής βίας σε πολλές κοινωνίες, αντί να προκαλούν συμπάθεια, συχνά υποβάλλονται σε κατηγορίες για το τι συνέβη ("είναι δικό σας λάθος"), και ένα δημόσιο μποϋκοτάζ "ντροπής" μπορεί να οδηγήσει το θύμα σε αυτοκτονία.
Όλες οι περιπτώσεις όπου η ενοχή είναι νευρωτική στη φύση απαιτούν το έργο ενός ψυχοθεραπευτή. Εάν η ενοχή για πράξεις που εμπλέκονται στην ενθάρρυνση της ευθύνης σε ένα άτομο, τον διεγείρει να μην διαπράττει τέτοιες ενέργειες στο μέλλον, τότε μπορούμε να μιλήσουμε για ένα υγιές, ώριμο άτομο που έχει πραγματική ηθική και είναι σε θέση να λειτουργήσει αποτελεσματικά για το καλό της κοινωνίας.